Pan Mikołaj czyli serce ludzkie odsłonione, AZ#8004ED0DEB/DL-ebwm/epub (Officyna)

dobór, przekład, wstęp tłumacza i opracowanie: Ryszard Engelking

Wstęp 2: Tadeusz Boy-Żeleński

Niezwykła autobiografia, a właściwie niezwykła powieść, bo Rétif zmyśla – pisząc pana Mikołaja, szuka rekompensaty za swoje niezbyt udane życie. Okłamuje czytelnika i samego siebie. Nie byłoby w tym nic niezwykłego, gdyby nie to, że czytelnik od pewnego momentu dostaje sygnały, iż narratorowi nie może ufać i musi rozstrzygać na własną odpowiedzialność, co jest prawdą, a co zmyśleniem. Temu prekursorskiemu u osiemnastowiecznego pisarza chwytowi towarzyszą inne, zadziwiająco innowacyjne, jak przemieszanie czasu pisania z czasem akcji, a także cofanie się i wybieganie naprzód w toku opowieści. Wielką atrakcją jest także i to, iż autor, wyprzedzając Balzaka, wprowadził do literatury Paryż ulicy i pospólstwa, podrzędnych hoteli i sublokatorskich pokoików. On pierwszy ukazał Paryż nocą, ciemny z rozjarzonymi oknami sklepów, niczym szeregiem minimalnych teatrzyków. Wyprzedził także Nervala i Patricka Modiano, twierdząc, że szczęście znajduje się, jedynie grzebiąc w okruchach przeszłości.