Tytuł Inteligentny budynek. Poradnik projektanta, instalatora i użytkownika Autorzy Krzysztof Duszczyk, Andrzej Dubrawski, Albert Dubrawski, Marcin Pawlik, Mariusz Szafrański Język polski Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe PWN ISBN 978-83-01-20433-4 Rok wydania 2018 Wydanie 1 ilość stron 270 Format mobi, epub Spis treści Wprowadzenie XVII Wstęp XIX 1. Podstawowe pojęcia 1 1.1. Rodzaje sieci 1 1.2. Elementy sieci 1 1.3. Topologie sieci lokalnych 2 1.4. Media transmisyjne 3 1.4.1. Kabel koncentryczny (BNC) 4 1.4.2. Kable miedziane (skrętki parowe) 4 1.4.3. Światłowód 5 1.4.4. Energetyczna sieć zasilająca 6 1.4.5. Systemy bezprzewodowe 6 1.4.5.1. Częstotliwość radiowa 6 1.4.5.2. Podczerwień 7 1.5. Panele HMI 7 1.6. Okablowanie strukturalne 8 1.7. Klasyfikacja systemów IB 9 1.7.1. Systemy o sterowaniu centralnym 10 1.7.2. Systemy o inteligencji rozproszonej 11 1.7.3. Systemy firmowe 12 1.8. System zarządzający BMS 12 2. Instalacje inteligentnego budynku 15 2.1. Instalacje HVAC 15 2.2. Instalacja oświetleniowa 17 2.3. Systemy bezpieczeństwa (SMS, DMS) 19 2.3.1. System Kontroli Dostępu (SKD) 20 2.3.2. System sygnalizacji włamania i napadu (SSWiN) 26 2.3.3. System telewizji dozorowej CCTV 28 2.3.4. Dźwiękowy System Ostrzegawczy (DSO) 31 2.3.5. System sygnalizacji pożarowej (SSP) 32 2.4. Instalacja zasilająca inteligentnego budynku 34 2.5. System monitoringu i zarządzania zużyciem mediów 38 3. System LCN 39 3.1. Wprowadzenie 39 3.2. Charakterystyka systemu 40 3.2.1. Obszar i zakres zastosowań 42 3.2.2. Topologia 42 3.2.3. Łączenie instalacji LCN za pośrednictwem sieci komputerowych 44 3.2.4. Media transmisyjne 44 3.2.5. Podstawowe komponenty 44 3.3. Budowa sprzętów LCN 45 3.3.1. Wyrobniki/aktory/sensory 46 3.3.2. Moduły logiczne 46 3.3.3. Urządzenia i oprogramowanie centralizujące 46 3.3.4. Panele dotykowe 49 3.3.5. Oprogramowanie narzędziowe LCN Pro 49 3.3.6. Monitoring, wizualizacja, zdalne sterowanie 51 3.4. Koncepcja, projektowanie, realizacja 54 3.4.1. Projektowanie instalacji elektrycznej LCN 54 3.4.2. Projektowanie funkcjonalności sprzętów LCN 55 3.4.3. Projektowanie instalacji LCN w narzędziu LCN Pro 55 3.5. Instalacja, a także pierwsze uruchomienie LCN Pro 55 3.5.1. Opis menu 56 3.5.2. Tworzenie projektu w LCN Pro 56 3.5.3. Cechyzacja i programowanie sprzętów LCN 57 3.5.4. Montaż i uruchomienie 58 3.6. Eksploatacja systemu LCN 58 3.6.1. Przede wszystkim używane funkcje i narzędzia programowe 59 3.6.2. Adekwatna instalacja 60 3.6.3. Rozbudowa w oparciu o kabel magistralny 61 3.6.4. Rozbudowa na podstawie sieci komputerowej 62 3.6.5. Rozbudowa na bazie transmisji radiowej 62 3.6.6. Rozbudowa na podstawie sprzętów mobilnych 62 3.6.7. Rozbudowa na bazie pilotów IR 62 3.6.8. Rozbudowa w oparciu o urządzenia z innych automatyk 62 3.7. Podstawowe właściwości ogólne instalacji LCN 62 3.7.1. Podstawowe zalety LCN 63 3.7.2. Podstawowe wady 64 4. KNX 65 4.1. Opis systemu 65 4.1.1. Charakterystyka systemu 65 4.1.2. Obszar i zakres zastosowań 66 4.1.3. Topologia 68 4.1.3.1. Linia (linia podrzędna) 70 4.1.3.2. Linia główna 71 4.1.3.3. Linia obszarowa 72 4.1.3.4. Podział na segmenty 74 4.1.3.5. Łączenie instalacji KNX za pośrednictwem sieci komputerowych 74 4.1.3.6. Rozbudowa instalacji KNX TP przy pomocy sprzętów radiowych KNX RF 76 4.1.3.7. Rozbudowa instalacji magistralnej za pośrednictwem bramek do innych systemów 78 4.1.4. Media transmisyjne 79 4.1.4.1. KNX TP 79 4.1.4.2. KNX RF 79 4.1.4.3. KNX IP 80 4.1.4.4. KNX PL 80 4.1.5. Podstawowe części 81 4.1.5.1. Budowa urządzeń KNX 82 4.1.5.2. Urządzenia systemowe 83 4.1.5.3. Czujniki/sensory 89 4.1.5.4. Wyrobniki/aktory 98 4.1.5.5. Moduły logiczne 110 4.1.5.6. Urządzenia centralizujące 111 4.1.5.7. Panele dotykowe 115 4.1.5.8. Urządzenia gwarantujące bezpieczeństwo 117 4.1.6. Adresowanie 119 4.1.6.1. Adresy fizyczne 119 4.1.6.2. Adresy grupowe 121 4.1.6.3. Różnice między adresami fizycznymi a grupowymi 123 4.1.6.4. Budowa telegramu 124 4.1.7. Oprogramowanie narzędziowe ETS 125 4.1.8. Monitoring, wizualizacja, zdalne sterowanie 127 4.2. Projektowanie i wykonawstwo 131 4.2.1. Projektowanie instalacji elektrycznej KNX 132 4.2.2. Projektowanie funkcjonalności sprzętów obsługowych KNX 140 4.2.3. Projektowanie instalacji KNX w ETS 143 4.2.3.1. Instalacja i pierwsze uruchomienie ETS5 143 4.2.3.2. Opis menu 145 4.2.3.3. Tworzenie projektu 147 4.2.3.4. Cechyzacja sprzętów KNX 150 4.2.3.5. Konfiguracja wyrobników 152 4.2.3.6. Konfiguracja adresów grupowych 156 4.2.4. Wykonawstwo 171 4.3. Eksploatacja systemu KNX 183 4.3.1. Z zasady użytkowane funkcje 183 4.3.1.1. Sterowanie oświetleniem 183 4.3.1.2. Sterowanie roletami i żaluzjami 185 4.3.1.3. Sterowanie ogrzewaniem 186 4.3.1.4. Sterowanie klimatyzacją 186 4.3.1.5. Sterowanie wentylacją 187 4.3.1.6. Zarządzenie zużyciem energii 187 4.3.1.7. Wizualizacja stanów 188 4.3.2. Instalacja zorientowana na przyszłość 188 4.3.2.1. Przezorna instalacja 188 4.3.2.2. Rozbudowa w oparciu o kabel magistralny 189 4.3.2.3. Rozbudowa w oparciu o sieć komputerową 190 4.3.2.4. Rozbudowa w oparciu o transmisję radiową 191 4.3.2.5. Rozbudowa w oparciu o urządzenia przenośne 191 4.3.2.6. Rozbudowa w oparciu o piloty IR 192 4.3.2.7. Rozbudowa w oparciu o urządzenia z innych automatyk 193 4.3.3. Podstawowe atrybuty instalacji KNX 193 4.3.3.1. Podstawowe mocne strony 193 4.3.3.2. Podstawowe wady 194 4.3.3.3. Podsumowanie 195 5. System BACnet 197 5.1. Wstęp 197 5.2. Architektura protokołu 198 5.2.1. BACnet z punktu widzenia projektanta 198 5.2.2. BACnet z punktu widzenia instalatora 199 5.2.3. BACnet z punktu widzenia użytkownika 200 5.3. Obiekty BACnet 201 5.3.1. Podstawowe reguły dotyczące obiektów BACnet 201 5.3.1.1. Identyfikacja obiektów 201 5.3.1.2. Rodzaj obiektu 201 5.3.1.3. Nazwa obiektu 202 5.3.1.4. Instancja urządzenia 202 5.3.1.5. Nazwa urządzenia 202 5.3.1.6. Lista właściwości 202 5.3.1.7. Typ obiektu i zgodność właściwości 202 5.3.1.8. Wymagane i opcjonalne parametry 203 5.3.1.9. Niedokładności w zapisie wartości 204 5.3.1.10. Właściwości tablicy w standardzie BACnet 204 5.3.1.11. Właściwości listy w standardzie BACnet 205 5.3.1.12. Dopełniające identyfikatory obiektów 205 5.3.1.13. Daty określone i nieokreślone i porównywanie dat 206 5.3.1.14. Pojęcie bezusterkowości obiektów BACnet 206 5.3.2. Access Door 208 5.3.3. Access Credential 209 5.3.4. Access Point 210 5.3.5. Access Rights 211 5.3.6. Access User 212 5.3.7. Access Zone 213 5.3.8. Accumulator 213 5.3.9. Alert Enrollment 214 5.3.10. Analog Input 215 5.3.11. Analog Output 215 5.3.12. Analog Value 215 5.3.13. Averaging 215 5.3.14. Binary Input 216 5.3.15. Binary Lighting Output 216 5.3.16. Binary Output 218 5.3.17. Binary Value 218 5.3.18. BitString Value 218 5.3.19. Calendar 219 5.3.20. Channel 219 5.3.21. Character String Value 219 5.3.22. Command 220 5.3.23. Credential Data Input 222 5.3.24. Date Pattern Value 222 5.3.25. DateTime Pattern Value 223 5.3.26. DateTime Value 223 5.3.27. Date Value 224 5.3.28. Device 224 5.3.29. Elevator Group 224 5.3.30. Escalator 224 5.3.31. Event Enrollment 225 5.3.32. Event Log 225 5.3.33. File 226 5.3.34. Global Group 226 5.3.35. Group 227 5.3.36. Integer Value 227 5.3.37. Large Analog Value 227 5.3.38. Life Safety Point 227 5.3.39. Life Safety Zone 228 5.3.40. Lift 228 5.3.41. Lighting Output 229 5.3.42. Load Control 231 5.3.43. Loop 232 5.3.44. Multi-state Input 232 5.3.45. Multi-state Output 233 5.3.46. Multi-state Value 233 5.3.47. Network Port 233 5.3.48. Network Security 234 5.3.49. Notification Class 234 5.3.50. Notification Forwarder 235 5.3.51. OctetString Value 236 5.3.52. Positive Integer Value 236 5.3.53. Program 237 5.3.54. Pulse Converter 237 5.3.55. Schedule 237 5.3.56. Structured View 238 5.3.57. Time Value 238 5.3.58. Time Pattern Value 238 5.3.59. Timer Object 239 5.3.60. Trend Log 239 5.3.61. Nurt Log Multiple 240 5.4. Ustandaryzowane cechy obiektów BACnet 241 5.4.1. Acked_Transitions 242 5.4.2. Ack_Required 242 5.4.3. Action 242 5.4.4. Active_COV_Subscriptions 242 5.4.5. Active_Text 242 5.4.6. Actual_Shed_Level 242 5.4.7. Adjust_Value 243 5.4.8. Alarm_Value 243 5.4.9. Alarm_Values 243 5.4.10. Align_Intervals 243 5.4.11. APDU_Length 244 5.4.12. APDU_Segment_Timeout 244 5.4.13. APDU_Timeout 244 5.4.14. Application_Software_Version 244 5.4.15. Archive 244 5.4.16. Attempted_Samples 244 5.4.17. Auto_Slave_Discovery 245 5.4.18. Average_Value 245 5.4.19. Backup_Failure_Timeout 245 5.4.20. BACnet_IP_Address 245 5.4.21. BACnet_IP_Default_Gateway 245 5.4.22. BACnet_IP_DHCP_Enable 246 5.4.23. BACnet_IP_DHCP_Lease_Time 246 5.4.24. BACnet_IP_DHCP_Lease_Time_Remaining 246 5.4.25. BACnet_IP_DHCP_Server 246 5.4.26. BACnet_IP_DNS_Server 246 5.4.27. BACnet_IP_Global_Address 247 5.4.28. BACnet_IP_Multicast_Address 247 5.4.29. BACnet_IP_NAT_Traversal 247 5.4.30. BACnet_IP_Subnet_Mask 247 5.4.31. BACnet_IP_UDP_Port 247 5.4.32. BBMD_Accept_FD_Registrations 247 5.4.33. BBMD_Broadcast_Distribution_Table 248 5.4.34. BBMD_Foreign_Device_Table 248 5.4.35. Bias 249 5.4.36. Bit_Text 249 5.4.37. Blink_Warn_Enable 249 5.4.38. Buffer_Size 249 5.4.39. Change_Of_State_Count 249 5.4.40. Change_Of_State_Time 250 5.4.41. Changes_Pending 250 5.4.42. Client_COV_Increment 250 5.4.43. Command 250 5.4.44. Configuration_Files 250 5.4.45. Controlled_Variable_Reference 250 5.4.46. Controlled_Variable_Units 251 5.4.47. Controlled_Variable_Value 251 5.4.48. Count 251 5.4.49. Count_Before_Change 251 5.4.50. Count_Change_Time 251 5.4.51. COV_Increment 251 5.4.52. COV_Resubscription_Interval 251 5.4.53. Database_Revision 252 5.4.54. Date_List 252 5.4.55. Daylight_Savings_Status 252 5.4.56. Deadband 252 5.4.57. Default_Fade_Time 252 5.4.58. Default_Ramp_Rate 253 5.4.59. Default_Step_Increment 253 5.4.60. Derivative_Constant 253 5.4.61. Derivative_Constant_Units 253 5.4.62. Description 253 5.4.63. Description_Of_Halt 253 5.4.64. Device_Address_Binding 254 5.4.65. Device_Type 254 5.4.66. Duty_Window 254 5.4.67. Effective_Period 254 5.4.68. Egress_Active 254 5.4.69. Egress_Time 254 5.4.70. Elapsed_Active_Time 255 5.4.71. Enable 255 5.4.72. Error_Limit 255 5.4.73. Event_Algorithm_Inhibit 255 5.4.74. Event_Algorithm_Inhibit_Ref 255 5.4.75. Event_Detection_Enable 255 5.4.76. Event_Enable 256 5.4.77. Event_Message_Texts 256 5.4.78. Event_Message_Texts_Config 256 5.4.79. Event_Parameters 256 5.4.80. Event_State 257 5.4.81. Event_Time_Stamps 257 5.4.82. Event_Type 257 5.4.83. Exception_Schedule 257 5.4.84. Expected_Shed_Level 257 5.4.85. Fault_Parameters 257 5.4.86. Fault_Type 258 5.4.87. Fault_Values 258 5.4.88. FD_BBMD_Address 258 5.4.89. FD_Subscription_Lifetime 258 5.4.90. Feedback_Value 258 5.4.91. File_Access_Method 259 5.4.92. File_Size 259 5.4.93. File_Type 259 5.4.94. Firmware_Revision 259 5.4.95. Full_Duty_Baseline 259 5.4.96. High_Limit 259 5.4.97. Inactive_Text 260 5.4.98. In_Progress 260 5.4.99. Instance_Of 260 5.4.100. Instantaneous_Power 260 5.4.101. Integral_Constant 260 5.4.102. Integral_Constant_Units 260 5.4.103. Interval_Offset 260 5.4.104. Is_UTC 261 5.4.105. Last_Notify_Record 261 5.4.106. Last_Restore_Time 261 5.4.107. Lighting_Command 261 5.4.108. Lighting_Command_Default_Priority 261 5.4.109. Limit_Enable 262 5.4.110. Limit_Monitoring_Interval 262 5.4.111. Link_Speed 262 5.4.112. Link_Speeds 262 5.4.113. Link_Speed_Autonegotiate 262 5.4.114. List_Of_Fault_Values 262 5.4.115. List_Of_Object_Property_References 263 5.4.116. Local_Date 263 5.4.117. Local_Forwarding_Only 263 5.4.118. Local_Time 263 5.4.119. Location 263 5.4.120. Log_Buffer 263 5.4.121. Log_DeviceObjectProperty 263 5.4.122. Logging_Object 264 5.4.123. Logging_Record 264 5.4.124. Logging_Type 264 5.4.125. Log_Interval 264 5.4.126. Low_Limit 264 5.4.127. MAC_Address 264 5.4.128. Manipulated_Variable_Reference 265 5.4.129. Manual_Slave_Address_Binding 265 5.4.130. Max_APDU_Length_Accepted 265 5.4.131. Maximum_Output 265 5.4.132. Maximum_Value 265 5.4.133. Maximum_Value_Timestamp 265 5.4.134. Max_Actual_Value 266 5.4.135. Max_Info_Frames 266 5.4.136. Max_Master 266 5.4.137. Max_Pres_Value 266 5.4.138. Max_Segments_Accepted 266 5.4.139. Minimum_Off_Time 267 5.4.140. Minimum_On_Time 267 5.4.141. Minimum_Output 267 5.4.142. Minimum_Value 267 5.4.143. Minimum_Value_Timestamp 267 5.4.144. Min_Actual_Value 267 5.4.145. Min_Pres_Value 268 5.4.146. Model_Name 268 5.4.147. Modification_Date 268 5.4.148. Network_Interface_Name 268 5.4.149. Network_Number 268 5.4.150. Network_Number_Quality 268 5.4.151. Network_Type 269 5.4.152. Node_Subtype 269 5.4.153. Node_Type 269 5.4.154. Notification_Class 269 5.4.155. Notification_Threshold 269 5.4.156. Notify_Type 269 5.4.157. Number_Of_APDU_Retries 270 5.4.158. Number_Of_States 270 5.4.159. Object_Identifier 270 5.4.160. Object_List 270 5.4.161. Object_Name 270 5.4.162. Object_Property_Reference 270 5.4.163. Object_Type 271 5.4.164. Out_Of_Service 271 5.4.165. Output_Units 271 5.4.166. Polarity 271 5.4.167. Port_Filter 271 5.4.168. Power 272 5.4.169. Prescale 272 5.4.170. Present_Value 272 5.4.171. Priority 272 5.4.172. Priority_Array 272 5.4.173. Priority_For_Writing 273 5.4.174. Process_Identifier_Filter 273 5.4.175. Profile_Name 273 5.4.176. Program_Change 273 5.4.177. Program_Location 273 5.4.178. Program_State 273 5.4.179. Property_List 273 5.4.180. Proportional_Constant 274 5.4.181. Proportional_Constant_Units 274 5.4.182. Protocol_Object_Types_Supported 274 5.4.183. Protocol_Revision 274 5.4.184. Protocol_Services_Supported 274 5.4.185. Protocol_Version 274 5.4.186. Pulse_Rate 274 5.4.187. Read_Only 275 5.4.188. Reason_For_Halt 275 5.4.189. Recipient_List 275 5.4.190. Record_Count 275 5.4.191. Records_Since_Notification 275 5.4.192. Reliability 275 5.4.193. Reliability_Evaluation_Inhibit 276 5.4.194. Relinquish_Default 276 5.4.195. Requested_Shed_Level 276 5.4.196. Resolution 276 5.4.197. Routing_Table 276 5.4.198. Scale 277 5.4.199. Scale_Factor 277 5.4.200. Schedule_Default 277 5.4.201. Segmentation_Supported 277 5.4.202. Setpoint 277 5.4.203. Setpoint_Reference 278 5.4.204. Shed_Duration 278 5.4.205. Shed_Levels 278 5.4.206. Shed_Level_Descriptions 278 5.4.207. Slave_Address_Binding 278 5.4.208. Slave_Proxy_Enable 278 5.4.209. Start_Time 279 5.4.210. State_Description 279 5.4.211. State_Text 279 5.4.212. Status_Flags 279 5.4.213. Stop_Time 280 5.4.214. Stop_When_Full 280 5.4.215. Structured_Object_List 280 5.4.216. Subordinate_Annotations 280 5.4.217. Subordinate_List 280 5.4.218. Subscribed_Recipients 280 5.4.219. System_Status 281 5.4.220. Time_Delay 281 5.4.221. Time_Delay_Normal 281 5.4.222. Time_Of_Active_Time_Reset 281 5.4.223. Time_Of_Device_Restart 281 5.4.224. Time_Of_State_Count_Reset 281 5.4.225. Time_Synchronization_Interval 282 5.4.226. Time_Synchronization_Recipients 282 5.4.227. Total_Record_Count 282 5.4.228. Tracking_Value 282 5.4.229. Transition 282 5.4.230. Trigger 282 5.4.231. Units 283 5.4.232. Update_Interval 283 5.4.233. Update_Time 283 5.4.224. UTC_Offset 283 5.4.225. UTC_Time_Synchronization_Recipients 283 5.4.226. Valid_Samples 284 5.4.227. Value_Before_Change 284 5.4.228. Value_Change_Time 284 5.4.229. Value_Set 284 5.4.230. Variance_Value 284 5.4.231. Vendor_Identifier 285 5.4.232. Vendor_Name 285 5.4.233. Virtual_MAC_Address_Table 285 5.4.234. Weekly Schedule 285 5.4.235. Window_Interval 285 5.4.236. Window_Samples 286 5.5. Serwisy BACnet (usługi) 286 5.5.1. Usługi związane z raportowaniem zmiany wartości 286 5.5.1.1. Usługa SubscribeCOV 287 5.5.1.2. Usługa SubscribeCOVProperties 288 5.5.1.3. Usługa SubscribeCOVMultopleProperties 288 5.5.1.4. ConfirmedCOVNotification 288 5.5.1.5. UnconfirmedCOVNotification 288 5.5.1.6. ConfirmedCOVMultipleNotification 289 5.5.1.7. UnconfirmedCOVNotification 289 5.5.2. Usługi związane z raportowaniem zdarzeń 289 5.5.2.1. Algorytmy dotyczące zdarzeń 291 5.5.2.2. Algorytmy dotyczące błędów 293 5.5.2.3. AcknowledgeAlarm 294 5.5.2.4. ConfirmedEventNotification 294 5.5.2.5. UnconfirmedEventNotification 294 5.5.2.6. GetAlarmSummary 294 5.5.2.7. GetEnrollmentSummary 295 5.5.2.8. GetEventInformation 295 5.5.2.9. LifeSafetyOperation 295 5.5.3. Usługi związane z dostępem do plików 295 5.5.3.1. AtomicReadFile 296 5.5.3.2. AtomicWriteFile 296 5.5.4. Usługi związane z dostępem do obiektów 296 5.5.4.1. AddListElement 296 5.5.4.2. RemoveListElement 296 5.5.4.3. CreateObject 296 5.5.4.4. DeleteObject 297 5.5.4.5. ReadProperty 297 5.5.4.6. ReadPropertyMultiple 297 5.5.4.7. ReadRange 297 5.5.4.8. WriteProperty 297 5.5.4.9. WritePropertyMultiple 298 5.5.4.10. WriteGroup 298 5.5.5. Usługi dotyczące zdalnego zarządzania urządzeniami 298 5.5.5.1. DeviceCommunicationControl 298 5.5.5.2. ConfirmedPrivateTransfer 299 5.5.5.3. UnconfirmedPrivateTransfer 299 5.5.5.4. ReinitializeDevice 299 5.5.5.5. ConfirmedTextMessage 299 5.5.5.6. UnconfirmedTextMessage 300 5.5.5.7. TimeSynchronization 300 5.5.5.8. UTCTimeSynchronization 300 5.5.5.9. Who-Has and I-Have 300 5.5.5.10. Who-Is and I-Am 301 5.5.6. Usługi związanie z wirtualnym terminalem 301 5.5.6.1. Model połączenia terminalowego 301 5.5.6.2. VT-Open 301 5.5.6.3. VT-Close 302 5.5.6.4. VT-Data 302 5.5.6.5. Znaki dopuszczalne do przesłania usługami terminalowymi 302 5.6. Kody błędów BACnet 302 5.6.1. Urządzenie BACnet 302 5.6.2. Obiekt BACnet 303 5.6.3. Zasoby BACnet 304 5.6.4. Usługi związane z bezpieczeństwem urządzenia BACnet 304 5.6.5. Usługi związane z urządzeniami BACnet 306 5.6.6. Błędy – usługi związane z komunikacją pomiędzy urządzeniami BACnet 308 5.6.7. Błędy – usługi związane z komunikacją przez Vitrual Terminal 311 5.6.8. Błędy związane z odrzuceniem potwierdzonego PDU 311 5.6.9. Błędy związane z anulowaniem potwierdzonego PDU 312 5.7. Ocena standardu BACnet 313 Zakończenie 315 Literatura 322