łódzkie wille fabrykanckie (Łódzkie Towarzystwo Naukowe)

WSTĘP (fragment) Rezydencje przemysłowców tworzą ważny komponent zabytkowej spuścizny Łodzi z okresu przemysłowego rozwoju w XIX i pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Były świadectwem bogactwa i pozycji społecznej ich właścicieli, widomym znakiem ekonomicznego sukcesu i awansu ludzi, którzy swoją karierę zaczynali nieraz od kilku warsztatów tkackich, by w ciągu dziesiątek lat wytężonej pracy dorobić się szerokich majątków. Budowa okazałej willi czy pałacu stawała się wyrazistym tego potwierdzeniem. Było to zgodne z obyczajem ukształtowanej w ciągu XIX wieku nowej klasy społecznej: bogatej burżuazji, do której należeli fabrykanci, kupcy i bankierzy, wznoszący sobie w całej Europie siedziby na wzór arystokratycznych, choć najczęściej o mniejszej skali i bardziej ergonomiczne1. Rozmiary i różnorodna forma tego typu budowli wyrażały i upodobania estetyczne właścicieli, a równocześnie stanowiły znak przynależności do określonego kręgu kulturowego i klasy społecznej. Zarys architektoniczny był ponadto pokazem inwencji twórcy pragnącego zaspokoić kryteria swojego klienta i prezentacją jego biegłości w operowaniu bogactwem form stylowych specyficznych dla tego czasu. W przypadku Łodzi zrodziło to na przestrzeni ponad stu lat wielką dostatek rozwiązań, znamiennych dla następujących po sobie w tym czasie konwencji stylowych: późnego klasycyzmu, historyzmu, secesji, wczesnego i dojrzałego modernizmu, a także sztuki art déco. Bogactwu motywów architektonicznych odpowiada nad wyraz różny i demonstrujący niejednokrotnie wysoki poziom artystyczny aranżacja wnętrz. Powoduje to, że łódzkie rezydencje fabrykanckie, czy też szerzej burżuazyjne, tworzą - mimo ubytków i strat będących skutkiem powojennych przekształceń - nieszablonowy na skalę europejską zespół o szerokiej wartości historycznej i artystycznej. Pierwsze obiekty o charakterze rezydencji wznoszone były poprzez łódzkich fabrykantów w końcu lat dwudziestych i w latach trzydziestych XIX wieku. Jednak rozkwit tego typu budownictwa przypada na późniejszy okres rozwoju miasta, zwany wielkoprzemysłowym, obejmujący ostatnią ćwierć XIX wieku i początek wieku XX, zamknięty wybuchem I wojny światowej. Z tego czasu pochodzi największa liczba pałaców, a także willi, dodatkowo te najbardziej efektowne. Pokaźnie mniej tego rodzaju budowli wzniesiono w latach międzywojennych. Końcową cezurę czasową stanowi data wybuchu II wojny światowej, która zamknęła definitywnie epokę "dawnej" Łodzi i związanego z jej dziejami budownictwa rezydencjonalnego. Wśród rezydencji fabrykanckich wyraźną grupę tworzą wille - obiekty, którym poświęcona jest niniejsza publikacja: budynki mieszkalne mniejszej skali, położone najczęściej pośród ogrodu, o różnej architekturze przyciągającej uwagę elegancją i bogactwem form. Są to budowle położone zarówno w centrum miasta, pośród gęstej zabudowy, jak i na jego obrzeżach, czy też na terenach dawniej podmiejskich, a obecnie znajdujących się już w granicach Łodzi. Powstawały one niejednokrotnie w pobliżu zabudowań fabrycznych, stwarzając charakterystyczne dla przemysłowej Łodzi zespoły fabryczno-rezydencjonalne.