Lekcje uważności moderniści i realizm

Książka jest poświęcona przygodom realizmu – jednej z najważniejszych, a zarazem najszczególniej niełatwych i kontrowersyjnych kategorii w historii literatury. Ewa Paczoska przypomina formuły realizmu, które proponowali pisarze pod koniec XIX wieku, wskazując drogi przemian realizmu w kolejnym stuleciu.

Autorka zanurza się w czas powstania powieści, przywołuje doświadczenia jej ówczesnych czytelników, sięga do literatury i prasy tamtej epoki. Oferuje również wycieczkę w przyszłość i nowe spojrzenie na realizm z punktu widzenia estetyki współczesnego performance’u.

W pierwszej części książki autorka prezentuje, jak pisarze przełomu XIX i XX wieku borykają się z nowymi pytaniami o status realności, wynikającymi z doświadczeń progresywnego podmiotu, a także z faktu, iż przedstawienia realistyczne wykorzystuje w coraz obszerniejszym stopniu literatura modna.

Głównymi bohaterami są tu Bolesław Prus i Henry James (jako pisarze i autorzy refleksji z kręgu teorii powieści), którzy przeprowadzają w swojej twórczości charakterystyczne „lekcje uważności” – jako przeciwwagę dla uwagi rozpraszanej przez progresywną kulturę miejską (charakteryzującej się nadmiarem znaków), a równocześnie ściśle kontrolowanej przez systemy władzy politycznej, a także ekonomicznej.

Celem artystów było poszukiwanie tego, co przeoczane przez widowiska „uwagi” organizowane przez społeczeństwo spektaklu i dyktowane przez dysponentów kultury, także poszukiwanie tego, co ukrywa się poza obrębem oficjalnych dyskursów.

Analizując „lekcje uważności”, autorka przywołuje jednocześnie pisarzy kojarzonych raczej z „konwencjonalnym” realizmem, jak i tych, którzy zaistnieli w historii literatury jako radykalni eksperymentatorzy i burzyciele powieściowej formy.

Dla nich wszystkich, zdaniem autorki, ważny pozostaje imperatyw prawdy. Nie opuszczają oni obszaru realizmu, tylko wciąż, w różnorodnych kierunkach, rozszerzają jego pole i testują jego granice. Program nowego realizmu, który oferują Prus i James, zmierza od formuły „reprezentacji” do formuły „występowaniu”.

Ta sugestia wskazuje już drogi przemian realizmu w XX wieku. Część II książki, Poszerzanie obszaru, zaczyna się od szkiców ilustrujących borykanie się z problematyką realności na początku XX wieku na przykładzie fenomenu panoramy i prób jej literackiego dopełnienia.

U schyłku wieku XIX powieść traktuje się często, także w polskiej krytyce literackiej, jako wzór przebrzmiały, bo związany z kanonem realizmu. Odchodzi się od modeli klasycznej powieściowej fabuły, zmienia status „zdarzenia”, porzuca reguły gry z czytelnikiem.

równocześnie powieść wciąż pozostaje podstawowym (mimo młodopolskiej kariery dramatu, poezji i powszechnej praktyki międzyrodzajowych mieszanek) gatunkiem umożliwiającym realizację fundamentalnych zadań poznawczych literatury: tych związanych z odkrywaniem tajemnic psychiki i tych skierowanych w stronę demistyfikacji społecznych stereotypów.

Najradykalniejsi z destruktorów wzorców prozy realistycznej (Tadeusz Miciński, Karol Irzykowski) powieściowość negują i kompromitują, by do niej powracać. Powieściowość łączy się bowiem z poszukiwaniem tak ważnej dla modernistów „całości” – w sensie kompozycyjnym i filozoficznym.

Następnie przedmiotem refleksji są: międzywojenne rozpoznawanie realizmu jako metody twórczej, eksperymenty realistów tego czasu (na przykładzie Karola Irzykowskiego i Virginii Woolf), zmaganie się z kategorią pokazujelności świata (które autorka analizuje, przywołując utwory zapisujące doświadczenia I wojny światowej i powojennej „normalności”).

Aneks zawiera dwa szkice o epopei. W rozdziale zatytułowanym Zamiast zakończenia autorka ukazuje przygody realistów z grupy „Przedmieście” w rzeczywistości PRL-u. Uwagi końcowe kierują ku współczesnej poetyce performance’u – ta forma sztuki organizuje dziś „lekcje uważności” podobne do tych, które proponowali czytelnikowi modernistyczni powieściopisarze.

Książka jest adresowana do studentów literatury polskiej (i innych filologów) oraz kulturoznawców, zwłaszcza tych, którzy szukają powiązań między kulturą dzisiejszą a historią. To na dodatek pozycja dla wszystkich miłośników literatury XIX-wiecznej.

Tytuł Lekcje uważności moderniści i realizm Autor Ewa Paczoska Wydawnictwo PWN EAN 9788301197896 ISBN 9788301197896 Kategoria Literatura\Literaturoznawstwo ilość stron 378 Format 14.5x20.5x2 cm Rok wydania 2018 Oprawa Miękka Wydanie 1 Waga 0.458 kg