Cywilizacja. szkice z dziejów pojęcia

Autor ukazuje historię pojęcia „cywilizacja” od ok. 1750 r. Do ok. 1880 r. Analizuje teksty pisane przez twórców zróżnicowanych narodowości i specjalności: filozofów, historyków, językoznawców, antropologów, polityków, podróżników, pisarzy i poetów.

Przyjęta metoda pracy, prowadząca od analizy filologicznej do interpretacji filozoficznej, jest inspirowana badaniami nad pojęciem „cywilizacji” prowadzonymi przez historyków ze szkoły Annales, nawiązuje także do metod pracy badaczy z kręgu warszawskiej szkoły historii idei.

Pierwsze rozdziały poświęcone są pojawieniu się pojęcia „cywilizacja” w oświeceniowej myśli francuskiej, angielskiej i szkockiej, a także niemieckiej w kontekście narodzin nowożytnej filozofii dziejów, problematyzowania kontaktów z ludami pozaeuropejskimi i krytyki aktualnego stanu społeczeństw europejskich.

Następnie analizowane jest użycie tytułowego pojęcia w piśmiennictwie polskim i rosyjskim do opisu odmienności rozwoju krajów Europy Zachodniej i Wschodniej. Ostatni rozdział poświęcony pozostał koncepcji cywilizacji jako samoistnego rodzaju historyczno-kulturowego, sformułowanej przez Nikołaja Danilewskiego, uznawanej za pionierską wobec XX-wiecznych teorii pluralizmu kulturowo-cywilizacyjnego.

Pojęcie „cywilizacji” towarzyszyło XIX-wiecznej refleksji na temat sensu dziejów. Początkowo było synonimem procesu dziejowego w jego najogólniejszym ujęciu. Wraz z pojawieniem się katastrofizmu, pesymizmu dziejowego i przekonania o kryzysie kultury europejskiej około połowy XIX w.

nabrało negatywnych znaczeń, stając się określeniem całokształtu zjawisk społeczno-ustrojowo-kulturowych zasługujących na potępienie i uszkodzenie albo samoistnie zmierzających ku zagładzie. Pojęcie to odegrało ważną rolę w powstaniu nowej gałęzi nauk społecznych – antropologii kulturowej, łączącej nowy paradygmat naukowy ze starymi schematami historiozoficznymi.