Literatura jako ćwiczenie duchowe (Universitas)

Przyjęta w książce perspektywa postsekularna sprzyja identyfikacji tych momentów w dziele Czesława Miłosza, w których religia i literatura stają się sojuszniczkami innowacyjności w dążeniu do (auto)refleksji oraz odpowiedzialności jednostek za własny rozwój i kondycję wspólnot, z jakimi decydują się identyfikować.

Autorka analizuje wypowiedzi Miłosza na temat związków pomiędzy religią, innowacyjnością a literaturą, wchodzące w dialog z przemyśleniami współczesnych badaczy kultury, i interpretuje jego hybrydyczne wysokojakościowo praktyki twórcze jako progresywne „ćwiczenia duchowe".

Zatrzymuje się w dodatku nad relacją między wybranymi utworami powstałymi w odpowiedzi na konkretne warunki historyczne, społeczne i egzystencjalne, co pozwala nakreślić mapę najważniejszych strategii artystycznych Miłosza i problemów, z którymi mierzył się w wybranym przez siebie medium.

Myśl postsekularna zostaje przy tym wsparta innymi tendencjami w studiach kulturowych: postkolonializm pomaga zrozumieć stawkę pisania Zniewolonego umysłu, psychoanaliza – meandryczne zmagania z religią w Ziemi Ulro, krytyka afektywna i studia nad traumą towarzyszą interpretacji Ocalenia, a studia nad pamięcią i zwrot performatywny inspirują refleksję nad relacją Miłoszowych tekstów do tradycyjnych rytuałów.

„Książka Kariny Jarzyńskiej stanowi dokonanie ze wszech miar oryginalne i prekursorskie, wprowadzając do badań nad dziełem Czesława Miłosza perspektywę dotychczas niewiele obecną, czyli refleksję religioznawczą i kulturoznawczą.

Jest to ujęcie tym bardziej zwracające uwagę, iż do opisu silnie obecnego u autora Ocalenia splotu religijnego z postreligijnym dotychczasowe instrumentarium badawcze okazywało się albo zanadto jednostronne, albo niewiele metodologicznie spójne.

Zamysł Jarzyńskiej jest tym bardziej ambitny, że przedmiotem swych badań uczyniła nie tylko teksty literackie Miłosza, lecz także inne teksty kultury, w tym korespondencję i autokomentarze poety, zdążając do swoistej, skupionej na jednym aspekcie, sumy wiedzy o autorze i jego dziele".

prof. Dr hab. Aleksander Fiut „Książka dr Jarzyńskiej stawia w nowym świetle zagadnienie religijno-duchowego wymiaru równocześnie pisarstwa Czesława Miłosza, jak jego osobowości twórczej. Autorka zaproponowała całościowe ujęcie tego problemu poprzez podjęcie poprawnie dobranych «studiów przypadków», skoncentrowanych na precyzyjnej, nierzadko odkrywczej, interpretacji potężnych utworów, stanowiących reprezentatywne dla Miłosza ujęcie kluczowych kwestii o charakterze religino-etyczno-duchowym.

uzyskujemy dzięki przyjęciu tej strategii nie tylko charakterystykę stałych i zmiennych cech tej twórczości w jej egzystencjalnym przebiegu, ale też swoistą typologię czy topografię stanowisk pisarza w głównych kwestiach z tej dziedziny.

pionierski charakter ma propozycja spojrzenia na twórczość Miłosza – a pochodnie na całą literaturę – jako swojego rodzaju «ćwiczenie duchowe». Kategoria ta wyprowadzona została z tradycji rozważań religijnych, ale w jej ujęciu zyskała wyraźnie egzystencjalno-antropologiczny charakter.

Literatura pojęta jako ćwiczenie duchowe to literatura, która generuje (w sensie duchowo-etyczno-światopoglądowym) i piszącego, i czytającego, która chce mówić o sprawach dla życia człowieka najważniejszych, i która czyniąc to – powoduje, że ten fundamentalny wymiar sztuki pisania się urzeczywistnia – uaktywniając w ten sposób performatywną siłę i charakter.

Rozważania te prowadzą więc do zaproponowania pewnego (nowego) narzędzia teoretycznoliterackiej analizy, które – sprawdzone na dziele Czesława Miłosza – może być zaimplementowane z powodzeniem do badań także innych przedmiotów literackiego poznania".

prof. Dr hab. Ryszard Nycz