Dziennik – tom II – Dziennik 1831-1886

Dziennik Atanazego Raczyńskiego (1788–1874) z lat 1808–1866, po raz pierwszy publikowany w tak dużym wyborze, w polskim przekładzie i w krytycznym opracowaniu, należy do najobszerniejszych, najmocniej znaczących, a zarazem najmniej znanych przykładów polskiej diarystyki XIX wieku.

Stanowi on nieocenione źródło dla badaczy świadomości politycznej i narodowej polskich elit arystokratycznych w bezprecedensowym okresie między epoką ancien régime’u i nowoczesnością. Zawartość dziennika odzwierciedla w sposób sugestywny żywot autora, jego myślenie o świecie i kontekst jego życia: arystokraty osadzonego w środowisku polskim i prusko-niemieckim, polityka, dyplomaty, namiętnego komentatora europejskiej polityki, kolekcjonera, wpływowego krytyka i historyka sztuki niemieckiej i europejskiej.

Biografia Raczyńskiego, rewelacyjnie udokumentowana w Dzienniku, jest tu szczególna i przykładowa: monarchisty i konserwatysty, osobistości funkcjonującej w napięciu między lojalnością narodową i rozchodzącą się nią wizją aktualnej polityki i polityczno-społecznym światopoglądem, pomiędzy pamięcią o dawnej Rzeczpospolitej, obserwacją nieudanych prób jej odrodzenia i wpisywaniem się w rzeczywistość Królestwa Pruskiego.

Obok polityczno- i społeczno-historycznego wymiaru dokumentu można w nim odnaleźć walory w diarystyce polskiej nieomal nieszablonowe – m.in. Szczerość Raczyńskiego w wyznaniach o sobie i bezwzględność w relacjach i niedyskrecjach o innych.

w konsekwencji Dziennik oddaje rewelacyjnie obraz środowiska, w jakim się autor obracał, obraz jednocześnie fasadowych, jak i za fasadą ukrywających się obyczajów.