Wiek XIX

Książka ta jest próbą przedstawienia głównych przyczyn przemian politycznych, jakie nastąpiły między rokiem 1814 i 1914. Wydaje mi się, iż przyczyn tych doszukiwać się należy w zmianach techniczno-gospodarczych, w teoriach politycznych i w działalności wybitnych jednostek.

Nie sądzę, żeby którykolwiek z tych typów przy-czyn można było pominąć albo sprowadzić w całości do typów pozostałych. Technologia nie uległaby takim zmia-nom, jakie w rzeczywistości nastąpiły, bez pomocy szeregu wybitnych wynalazców.

Przyjęcie ideologii narodo-wej i demokratycznej przez widoczną część klasy panującej wywarło mocny wpływ na bieg wypadków i nie miało źródeł wyłącznie gospodarczych. Reżim wolnej konkurencji, popierany gorąco przez radykałów angiel-skich i amerykańskich jako główny bodziec postępu, był niewątpliwie propagowany typowo ze względów go-spodarczych,niewątpliwie miał także widoczny związek z protestantyzmem.

jednak więc w technologii gospo-darstwa szukać należy najważniejszej przyczyny przemian XIX wieku, nie była to jednak przyczyna jedyna; w szczególności nie tłumaczy ona podziału na wyraźnie wyodrębniające się narody.Rola jednostek w historii, wyolbrzymiona przez Carlyle’a i przeceniana jeszcze dziś przez jego reakcyjnych fanów, jest z drugiej strony niedoceniana poprzez innych, którzy znów wierzą, że sami odkryli wszystkie prawa przemian społecznych.

Sądzę, że gdyby Bismarck umarł w dzieciństwie, historia Europy w ciągu ostat-nich 70 lat potoczyłaby się pod wieloma względami inaczej. W mniejszym stopniu to samo dałoby się powie-dzieć o wielu wybitnych ludziach XIX wieku.Nie możemy także pomijać znaczenia tak zwanego przypadku – to znaczy pewnych pospolitych zdarzeń, które, jak się okazało, były brzemienne w obfite skutki.

Poważne przyczyny uczyniły Wielką Wojnę prawdopodobną, ale nie nieuniknioną; aż do ostatniej chwili mogły ją jeszcze odsunąć znikome wydarzenia, które nie nastąpiły – choć wszystko, co wiemy, wskazuje, że nie były bynajmniej niemożliwe; a gdyby wybuch wojny został odsunię-ty, siły działające na rzecz pokoju mogły tymczasem uzyskać przewagę.Historia, niedługo mówiąc, nie jest jeszcze nauką – i tylko za pomocą przemilczeń i fałszów można ją do nauki upodobnić.Możemy jednak próbować zbadać, jakie były skutki przyczyn poważnych; nie popełniamy jeszcze tym samym zbytniego usprawniania sytuacji, jeśli tylko pamiętamy, że działały także przyczyny innego typu.

Zadaniem tej książki jest właśnie przedstawić walkę i wzajemne oddziaływanie na siebie dwóch głównych momentów prze-mian XIX wieku: wspólnej liberałom i radykałom wiary w wolność, a także wynikającej z techniki przemysłowej i postępów nauki organizacji.W ciągu całej pracy nad tą książką brał w niej udział mój współpracownik, Peter Spence: należy do niego poło-wa poszukiwań źródłowych, szeroka część opracowania planu książki i śladowe części samego tekstu, poza niezliczonymi uwagami, jakimi dzielił się ze mną.