Bądźmy szczęśliwi (Wydawnictwo Naukowe PWN)

Rozprawa Aleksandra Zbrzeznego Bądźmy szczęśliwi. Homo urbanus w czasie zarazy zakwalifikowała się do finału Konkursu o Nagrodę im. Barbary Skargi ogłoszonego w maju 2019 roku, a rozstrzygniętego w listopadzie 2020.

Temat konkurs brzmiał: Metafizyka dziś […] „Kosmos jest atrakcyjny. Jeśli mówi się, że filozofia rodzi się ze zdziwienia, to można dopowiedzieć,równocześnie towarzyszy jej osobliwy podziw. Oczywiście bezinteresowny, bo przecież – jak wiemy od Arystotelesa – teoretyczna kontemplacja nie ma celu innego niż ona sama.

Wymaga czasu wolnego – głównie od pracy, jest wszakże najbardziej godną człowieka aktywnością, integruje się bowiem z rozumem, zaś < >, ale zarazem kontemplacja ta pozostaje przywilejem stosunkowo nielicznych.

To ci nieliczni, pytając o byt jako taki, mogą doświadczyć przez chwilę uczestnictwa w boskim szczęściu. Ilustracja grecka przynosi nam zdziwienie, uznanie i opowieść o porządku – naturze. To właśnie physis staje się na długo naturalnym horyzontem teorii, nieprzekraczalną miarą istnienia i zarazem jego miarowością.

Niezależnie od kosmogonicznych pomysłów, świat jest człowiekowi dany w pewnej gotowej postaci, a reguły jego funkcjonowania można najwyżej rozpoznać i do nich się dopasować – to przesłanie będzie pobrzmiewać od znanego gnothi seauton, poprzez filozofię Arystotelesa, po etykę stoików".

[…] Fragment Wprowadzenia Aleksander Zbrzezny o swym eseju Konkursowe zadanie postanowiłem potraktować możliwie dosłownie, to znaczy napisać o „metafizyce dziś" – nie zaniedbując ani metafizyki, ani dziś.

Esej rozpoczynam od kilku historycznych ilustracji „metafizycznego widnokręgu" – są one okazją do wyodrębnionia zmiany i czasu jako przedmiotów dalszego namysłu. Zmiana jest jednak pojęciem wyjątkowo szerokim, akcentuję więc tylko niektóre jej aspekty – związane tak z rozumieniem nauki (Kant, Heisenberg), jak i z dokonywanym przez człowieka przekształcaniem świata.

To ostatnie prowadzi do tezy o stawaniu się nie-natury, zaś efektem tego rozpoznania jest sugestia modelu podmiotowości, który pozwoliłby zarówno zarejestrować ludzkie sprawstwo, jak i pomyśleć o nim w „globalnej" perspektywie.

Takie roszczenie natrafia jednak na więcej trudności, niż sygnalizowała swego czasu Buck-Morss pisząc o „uniwersalnej historii". Tytułowy homo urbanus to figura przechwycona z powieści Vargasa Llosy.

W eseju identyfikuję kilka jego odmian, zastanawia mnie jednak charakterystyka społeczeństwa wyprodukowanego poprzez ten „gatunek". Nie żyjemy już tylko w społeczeństwie ryzyka, lecz (także, a może: najczęściej) w społeczeństwie niewiedzy i lęku – pandemiczne okoliczności można tu potraktować jako „katalizator" takiej diagnozy, a zarazem wzmocnienie tezy o stawaniu się nie-natury.

Poszukiwana (proponowana) struktura podmiotowości mogłaby się opierać na „metafizyce niewiedzy", ograniczającej zakres akceptowalnych działań, ale i wskazującej skromne zalążki uniwersalności. Oprócz wolności i tolerancji (które nie pozostają wszak bezdyskusyjne) mogłoby to być samozachowanie, z możliwym uszczegółowieniem w postaci prawa do szczęścia.

Ten teoretyczny postulat wymaga oczywiście konfrontacji z praktyką, która przynosi nie tylko mnogość kulturowych modeli szczęścia, lecz i ogromne nierówności, te zaś, reprodukując się w planie globalnym i lokalnym, stanowią poważne (o ile nie nieprzekraczalne) ograniczenie w swobodzie kształtowania własnego losu…