Republiki literackiej nowoczesności Uniwersytet śląski (Uniwersytet Śląski)

Tematem książki jest kształtowanie się idei nowoczesnej literatury w Polsce dokumentowane tekstami literackiej eseistyki i krytyki. W przedstawionym przeglądzie na zasadach wyboru uwzględnione zostały projekty nie tylko ściśle literackie, lecz także stricte intelektualne, zawarte w tekstach Stanisława Brzozowskiego i Czesława Miłosza.

Na wybranych przykładach ukazano wyraźne czynniki kształtowania się w polszczyźnie literackiej progresywności w ubiegłym stuleciu. Pokazano, iż różni pisarze kolejnych generacji odmiennie doświadczali i definiowali pojęcie nowoczesności, a także w przeróżnych okresach historii najróżniejsze z tych doświadczeń wyprowadzali wnioski odnośnie artystycznych realizacji tekstowych.

Każdy z przedstawionych w książce rozdziałów przyjmuje jako główne założenie, że kategoria innowacyjności jest historycznie względna. Dlatego kolejne części książki prezentują zagadnienie nowoczesności w porządku chronologicznym.

U początków przedstawionych, wybranych jako węzłowe, etapów historii postępowości w literaturze polskiej XX wieku znalazło się omówienie tego aspektu twórczości Stanisława Brzozowskiego (1878-1911), który znajduje odzwierciedlenie w teorii studiów postkolonialnych, co nie było dotychczas przedmiotem interpretacji twórczości tego krytyka.

Założenia tej teorii można także stosować w badaniach nad późniejszymi okresami literackimi w Polsce, także po 1989 roku. Akuszerem literackiej i socjalnej innowacyjności w dwudziestoleciu między światowymi wojnami stał się Tadeusz Żeleński (Boy) (1874-1941), propagator przyspieszonych zmian kulturowych.

W budowie progresywnej polskiej świadomości kulturalnej dynamicznie uczestniczyli także pisarze działający na politycznej emigracji po 1945 roku. Reprezentowali ono, jak na przykład Czesław Miłosz (1911-2004) i Tymon Terlecki (1905-2000), rozmaite koncepcje progresywności, od liberalnych do konserwatywnych.

W tym sensie intelektualne i artystyczne propozycje, wydające się klasycystycznymi czy także tradycjonalnymi, skierowane są przeciwko koncepcjom o niemałej dozie mistyfikacji, na przykład w totalitarnych praktykach społecznych.

Taką wolnościową i demokratyczną postawę widać w twórczości krytycznoliterackiej Czesława Miłosza, Pawła Hertza (1918-2001), Tomasza Burka (ur. 1938). Publikację zamykają omówienia enuncjacji krytyków literackich, biorących udział w kreowaniu progresywnego nurtu współczesnej literatury, ale bynajmniej nie należących do awangardy.

Odnośnie twórczości jednocześnie starszych, jak i następnych generacji pisarzy i krytyków, na przykład zaliczających się do pokolenia Nowej Fali, autor poświęca uwagę nie tyle ekstremalnym projektom awangardowym, ile zachowującym kontakt ze współczesnymi pisarskimi odwołaniami reaktywującymi egzystencjalne doświadczenia bliższej i dalszej przeszłości a także teraźniejszości.

Jest to progresywność zabiegająca o spory adres społecznego odbioru. Nie stan niwelacji lecz homeostazy tradycji i współczesności ma być w przywołanych w książce działaniach krytycznych receptą na preferowane formuły innowacyjności.