Wiek teorii antologia cz. 2 - , pod redakcją naukową danuty ulickiej (pdf) (Instytut Badań Literackich PAN)

Że z lektury antologii i pokrewnych jej propedeutycznych gatunków pedagogicznych (podręczników, encyklopedii, słowników) można wyciągnąć wiedzę o całych epokach i kulturach, wiedział należycie Norbert Elias, który z nich właśnie wyprowadził przemiany obyczajów w cywilizacji Zachodu.

Analizując takie źródła, Elias wydobył także mechanizmy powstawania norm, które uchodzą za naturalne – zinstynktywizowały się, przeszły w habitus i trwałą dyspozycję. Niedługo mówiąc: uległy ontologizacji.

„Antologia" i „ontologia" nie podzielają źródłosłowowego pnia. Zastanawia jednak, że bywają wymawiane identycznie, nawet jeśli są inaczej pisane. Ta przypadkowa, paronomazyjna łączność pozwala uznać, iż antologia ma siłę sprawczą – ontologizowania.

Działa dzięki Baconowskim „złudzeniom rynku" (idola fori), wywołanym poprzez słowa, które tak zrosły się z rzeczami, iż za same rzeczy uchodzą. „Złudzeniom rynku" towarzyszą u Bacona idola specus – przekonania powstałe w efekcie socjalizacji: wychowania w środowisku, w którym krążą określone schematy wyobrażeniowe, pojęciowe i kategoryzacyjne, przyjmowane jako naturalne, i idola theatri – przeświadczenia zrodzone na mocy upowszechniającego je autorytetu i jego umiejętności perswazyjnych.

Antologia je skrycie utwierdza (ontologizuje) i przysłania swoim autorytetem zapisanym w szlachetnym, spatynowanym rodowodzie. Tyle o antologii da się powiedzieć z punktu widzenia socjologii wiedzy. Natomiast z perspektywy socjologii niewiedzy (agnotologii) ujawnia się jeszcze jedna, widoczna właściwość gatunku.

Inkluzje i ekskluzje dokonywane przez antologistów, którzy powielają zastane hierarchie i jednocześnie ustanawiają hierarchie świeże, tworzą dwa zbiory sygnałów: zbiór sygnałów ważności (z punktu widzenia antologisty, jego generacji, jego środowiska i wyznawanych w nim wartości), wskazujący na projektującą funkcję antologii, i zbiór sygnałów nieważności (z punktu widzenia antologisty, ale czytelny także dla odbiorcy, pod warunkiem, że zna pokaźniejszą całość, z której antologia została wykrojona).

Toteż antologie (podobnie jak podręczniki, słowniki i encyklopedie) pozwalają nie tylko na demaskowanie wiedzy urabianej i inercyjnie funkcjonujących habitusów,równocześnie na tropienie niewiedzy utrwalanej za ich sprawą.

(ze wstępu Danuty Ulickiej Siła antologii)