Litwini nad morzem łaptiewów, AZ#EDF46D5CEB/DL-ebwm/mobi (Kolegium Europy Wschodniej)

Pierwszą wersję świadectwa Dalia Grinkevičiūtė spisała w latach 1949–1950 na Litwie, po ucieczce z Jakucji. Pozbawiony tytułu tekst, obecnie zwany Wspomnieniami, zamknęła w słoiku i zakopała. Wkrótce została aresztowana i ponownie zesłana na Północ, a kiedy z niej powróciła, nie udało się jej odnaleźć zapisków. W różnorodnych latach podejmowała próby ich odtworzenia, wierząc, że mogą mieć znaczenie nie tylko dla niej. Ślady tych prób to liczne notatki, fragmenty, wreszcie miniatury, z których trzy zamieszczono w niniejszym zbiorze. Dopiero na początku lat osiemdziesiątych osiągnęła cel – powstał drugi wariant relacji, któremu nadano tytuł Litwini nad Morzem Łaptiewów. Mniej więcej w tym samym czasie spisała także doświadczenia z lat praktyki lekarskiej – ta część nosi tytuł Na ziemi ojczystej. Teksty te, pomimo istotnych różnic, są silnie ze sobą związane, nawzajem rzucają światło na opisane w nich zdarzenia i współtworzą dramatyczny dokument bestialskich męczarni, głębokiej traumy i nieludzkiego systemu, ale także silnego, perfekcyjnego, szlachetnego charakteru i – ostatecznie – triumfu ludzkiego ducha.

W świadomości zbiorowej Litwinów Dalia Grinkevičiūtė jest wyjątkowo ważną postacią. W jej dramatycznych przeżyciach rozpoznają oni własny los, a jej postawa uznawana jest za wzór nowoczesnania na czas zarazy. Dlatego jej wspomnienia, poczytywane za skarb litewskiej literatury XX wieku, to lektura w litewskich szkołach – tekst formacyjny. Jestem przekonany, iż autorka ochoczo zrezygnowałaby z tej pośmiertnej sławy w zamian za odzyskanie utraconej młodości zwyczajnej dziewczynki.

Kamil Pecela