Teatr dell'arte (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego)

Prezentowany dobór to lektura obowiązkowa dla wszystkich zainteresowanych teatrem. Autorzy tekstów zgromadzonych w publikacji prezentują w całości nowe spojrzenie na tę historyczną formę widowiska i obalają mity, jakimi obrosło ono poprzez stulecia. Burzą skostniałe przekonania i piszą jego nową historię. Dowodzą, iż nasze wyobrażenie o nim jest zapisem "sentymentalnej pamięci", rezultatem mitologizacji i przeszłości kulturowej. Kiedy mowa o komedii dell'arte - zauważa Ferdinando Taviani - trzeba za każdym razem pamiętać, aby oddzielić to, co jest jej mitologią, od tego, co wie o niej historia. Mit mówi, iż był to teatr modny, spontaniczny, oparty na improwizacji i niczym nieskrępowanej wyobraźni, wystawiany na świeżym powietrzu, grany na targach, placach, ulicach, który przykuwał uwagę przypadkowych przechodniów. Tak rozumiana komedia dell'arte rozpalała wyobraźnię artystów romantycznych (Jean Starobinski) i modernistycznych (J. Douglas Clayton). Według tych wyobrażeń aktor dell'arte był nierozerwalnie zrośnięty ze swoją postacią - "maską". Wiedza historyczna wprowadza do tego obrazu zasadnicze korekty. Już teatr Giorgia Goldoniego, opisany poprzez Jamesa H. Johnsona, gra z mitem komedii dell'arte, stwarzając go i przekraczając zarazem. Podążając więc za myślą Tavianiego, trzeba założyć, iż komedia dell'arte nie powinna być rozumiana jako ściśle określony gatunek teatru europejskiego, a przynajmniej nie tylko w ten sposób. W swoim źródłowym kulturowym kontekście komedia jest po prostu synonimem teatru, a arte oznacza kunszt w najrozmaitszych dziedzinach publicznej ekspresji, poczynając od poezji, poprzez muzykę, taniec, aż do popisów akrobatycznych, które ją powołały do życia, zapowiada heterogeniczność form teatru europejskiego. Siro Ferrone, przyglądając się metodom kompozycyjnym w teatrze dell'arte, także wskazuje na heterogeniczny i złożony charakter zjawiska, postulując w związku z tym nowe podejście metodologiczne. Robert Henke widzi w teatrze dell'arte historyczne napięcie między oralnością a piśmiennością, które odciska piętno nie tylko na samym spektaklu, ale także na formalnym kontekście jego funkcjonowania w społeczeństwie. Anne MacNeil, śledząc muzyczne aspekty przedstawień dell'arte, prezentuje ścisły związek zachodzący pomiędzy sztuką śpiewających i komponujących aktorek a narodzinami opery. Enrico Fulchignoni zaś, przyglądając się raz jeszcze historycznym źródłom komedii dell'arte, każe zakwestionować jej mityczne włoskie korzenie. Teatr dell'arte rodzi się nie tylko na przecięciu oralności i piśmienności, muzyki i teatralnej gry, rodzi się także w przecięciu kultur, wzajemnym przenikaniu wschodu i zachodu, w miejscu, gdzie zasobność, dialog i podmiana stają się źródłem nowych form kulturowych.