Wspomnienia. Druga księga

Już pierwszy tom Wspomnień starczyłby, aby zapewnić autorce miejsce w literaturze. Lecz Druga księga, pełna „ludzkiego, arcyludzkiego” tonu, stanowi jego wyśmienite dopełnienie. Jedna z najgłośniejszych i najmocniej kontrowersyjnych książek wspomnieniowych napisanych w czasach ZSRR. W sławnych Wspomnieniach Nadieżda Mandelsztam, żona legendarnego poety Osipa Mandelsztama, opowiedziała historię aresztowania, zesłania i śmierci swojego męża. Druga księga wspomnień – jak zauważa we wstępie tłumacz Jerzy Czech – jest raczej prequelem aniżeli sequelem dziejów Osipa Mandelsztama. W centrum uwagi znajduje się tu „sojusz trojga”: Nadieżdy, Osipa i zaprzyjaźnionej z nimi poetki Anny Achmatowej, ukazanej nie jako bohaterka, lecz osoba raczej bezradna życiowo i pełna wątpliwości. Ale to nie wszystko: autorka nie kryje, że jej małżeństwo opierało się w znacznej mierze na fizycznej fascynacji obydwojga. Demaskuje też (na tyle, na ile to realne) mit, jakoby czasy rewolucji radzieckiej były epoką swobody twórczej i rozkwitu kultury, któremu kres położył dopiero stalinizm i doktryna socrealizmu. Autorytarna w sądach, ascetyczna w ocenach i cięta w języku Druga księga wspomnień staje się zarazem szeroko zakrojoną, przejmującą rozprawą filozoficzną i socjologiczną o niewyobrażalnie niełatwym świecie, w jakim przyszło żyć Nadieżdzie i jej współczesnym. Wspomnienia były opowieścią o jej mężu i jego wierszach. Druga księga stawia pytanie, jak mogło dojść do tego, że skazywano na śmierć nie tylko poszczególnych ludzi, ale warstwy społeczne, grupy zawodowe czy nawet narody, bez wyboru i bez powodu. Nie chodzi już o losy pojedynczego poety, Mandelsztama czy Achmatowej, uwagą objęta została cała przeżyta poprzez nich epoka. Drugą księgę pisała nie tylko obfita Wdowa, jak ją nazwał zaprzyjaźniony dramaturg Aleksandr Gładkow,z reguły autorka wybitnej rosyjskiej prozy wspomnieniowej. Nie zdecydowały o tym ani światowy rozgłos, ani pochwały największych nawet znawców, lecz pełna świadomość samej autorki, ile warte jest to, czego dokonała. Pierwszy tom napisała skromna, małomówna wdowa po poecie, natomiast autorką Drugiej księgi była już „znana wszystkim Nadieżda Jakowlewna Mandelsztam, która napisała popularne Wspomnienia o jednym z największych liryków XX wieku. Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.