Monarchia, wojna, człowiek,472KS (3219991) (Polska Akademia Umiejętności)

Felix Austria, Austria szczęśliwa ze znanego piętnastowiecznego dystychu, to wyobrażenie mityczne, konkretnie osadzone we współczesnej pamięci społecznej. Prawdę i fałsz w nim zawartą gorzko mogli poznać mieszkańcy Galicji w czasach, gdy monarchia habsburska na przekór radzie, by słwykorzystać Wenus, poszła wojować pod znakiem Marsa i w wyniku czego zatraciła swój szczęśliwy los. Zanim skonała, ukazała janusową, dwuobliczną twarz. Oba oblicza były realistyczne, a realizm ten odbił się w losach poszczególnych ludzi i całych wspólnot. Dobrotliwa ostoja ładu i kultury europejskiej, dawczyni szczęścia dla swoich mieszkańców, przeobrażała się w krwiożerczego i bezlitosnego prześladowcę własnych poddanych, w Austrię okrutną, cruentam Austriam. Galicję uznawano wtedy za jeden z tych problemów Europy, które przyczyniły się do wybuchu pokaźnej wojny. To ówczesne, a powielane do dziś w historiografii, przekonanie przekornie komentował wiedeński żart wojenny: "wojna z Rosją toczy się o Galicję, a kto przegra będzie musiał ją sobie wziąć". Monarchie walczyły, ludzie cierpieli. Monstrualnemu bojowi, w którym ginęły, odnosiły rany albo szły do niewoli setki tysięcy żołnierzy i oficerów, towarzyszyła masowa ewakuacja ludzi w dwóch kierunkach - na wschód i na zachód, dostojników, urzędników, księży, ziemian, chłopów, zakładników, z biurami, bankami, władzami samorządowymi, zapasami pożywienia i zasobami materialnymi. Cmentarze dla umarłych, obozy dla jeńców, szpitale dla rannych, leśne kryjówki dla dezerterów, jamy ziemne i szałasy dla pozbawionych domów - to były nowe elementy krajobrazu galicyjskiego, w jakim teraz trwała ludzka egzystencja. Całe wsie i miasteczka znalazły się w stanie kompletnej ruiny ekonomicznej i duchowej, popalone, poryte okopami, zamieszkałe przez ludzi bez dachu nad głową i zasobów do życia, obciążonych traumą terroru ze strony obu armii. Epidemie cholery, czerwonki i tyfusu, brak jedzenia, drożyzna... A mimo to życie musiało się toczyć, jak dawniej, codziennie. W anormalnych warunkach frontu i okupacji trzeba było zaspokoić podstawowe zapotrzebowania życiowe, utrzymać funkcjonowanie najistotniejszych instytucji społecznych, obronić normy prawne i obyczajowe, przetrwać anarchię, deprawację, masowe represje, ocalić psychikę. Pamięć tamtej wojny pozostała niezwykle najróżniejsza: polska, żydowska, ukraińska, niemiecka i rosyjska, żołnierska i cywilna, żeńska, dziecięca i męska, heroiczna i martyrologiczna, lokalna i instytucjonalna, zmitologizowana poprzez literaturę piękną, krajobraz i religię, a także demistyfikowana, bardziej albo mniej udatnie, poprzez historiografię.przede wszystkim coraz bardziej wyblakła... Andrzej A.Zięba