Rząd wszechmogący. Narodziny państwa totalnego i wojny totalnej (Ludwig von Mises)

"Rząd wszechmogący" to pierwsza anglojęzyczna książka Ludwiga von Misesa. Jej wydanie w 1944 roku stało się ozdrowieńczym szokiem dla umęczonych wojną elit zachodniej Europy i Ameryki. Współcześnie, w dobie powracającej mody na kontrolowanie przez instytucje państwa kolejnych sfer życia gospodarczego i osobistego "Rząd wszechmogący" to nadzwyczajna przestroga przed rozwojem etatyzmu i narzędzie edukacji historycznej, politologicznej i ekonomicznej.

Mises w swojej książce rozważa i odrzuca kilka modnych w tamtym czasie wyjaśnień powstania nazizmu, takich jak wrodzone ułomności niemieckiego charakteru narodowego. Zamiast tego patrzy na powstanie złowieszczej ideologii, którą określa mianem etatyzmu.

Mises na początek wskazuje, w jaki sposób upadł pruski liberalizm. Intelektualiści odrzucili wolny rynek na rzecz rozwiązań, które nie miały żadnego wsparcia ze strony poprawnej teorii ekonomii, a za to wskazywały na rolę państwa w wytwarzaniu narodowej potęgi i dobrobytu.

System nazistowski był rozszerzeniem wcześniejszych tendencji etatystycznych w czasach Bismarcka i Wilhelma. Austriacki ekonomista stanowczo odrzuca marksistowski wymysł, iż nazizm był wyrazem monopolistycznego kapitalizmu.

Wręcz przeciwnie, nazizm stanowił odmianę socjalizmu: zachowano formę własności prywatnej, jednak kontrolę i planowanie przekazano w ręce państwa. Na koniec Mises omawia reformy, które należy podjąć po zakończeniu drugiej wojny światowej.

Opowiada się za pokojem i wolnym rynkiem, a propozycje centralnego planowania w skali światowej poddaje miażdżącej krytyce. „Wydany w trakcie drugiej wojny światowej Wszechwładny rząd to jedna z pierwszych książek Misesa napisanych po angielsku.

Jest to z reguły analiza podstawowych cech państw nazistowskich i faszystowskich. Po publikacji zdobyła popularność w kręgach nauk politycznych jako podstawowa antyteza dla dominującej wówczas marksistowskiej analizy faszyzmu i nazizmu, wedle której stanowiły one „ostatnie stadium" kapitalizmu – kiedy to „klasa kapitalistyczna" zwraca się do państwa o pomoc, aby maksymalnie rozszerzyć swój ucisk w celu sterroryzowania marksistów i ruchu „klasy robotniczej".

Mises był jednym z pierwszych analityków poddających tę koncepcję krytyce i wskazujących na to, że nazizm i faszyzm były systemami totalitarnymi i kolektywistycznymi, a jako takie miały więcej wspólnego z komunizmem niżeli z wolnorynkowym kapitalizmem.

Co więcej, były one logiczną konsekwencją galopującego etatyzmu i militaryzmu w społeczeństwach przedfaszystowskich. Dla zafascynowanych Marksem intelektualistów z lat czterdziestych powiązanie przez Misesa faszyzmu z marksistowskim socjalizmem było rzeczą szokującą, a równocześnie utorowało drogę dla koncepcji wykonanej poprzez Arendt i Friedricha, wedle której „totalitaryzm" był wspólną cechą trzech sporych etatyzmów XX wieku".

Murray Rothbard „Książka Misesa jest wciąż aktualna. Nie ma już niemieckiego nazizmu, ale pozostał problem rodzących się w głowach polityków nowych nacjonalizmów. […] Trudno uwierzyć, ale te same ideologiczne założenia, które stworzyły nazizm i przekonały Niemców do pójścia na wojnę w celu poszerzenia przestrzeni życiowej, są przyjmowane za korzystną monetę poprzez masy we współczesnym świecie.

[…] Miejmy nadzieję, że lektura książki Misesa pomoże nowym elitom intelektualnym zrozumieć, iż tylko w oparciu o wolny handel i dobrowolną współpracę między ludźmi najróżniejszych języków i ras będzie można stworzyć podwaliny dla pokojowego współżycia wszystkich narodów".

o. Dr Jacek Gniadek SVD