Marksizm. krytyka (Instytut Ludwiga von Misesa)

Książka Marksizm. Krytyka zbiera w jednym tomie interpretację i krytykę myśli marksistowskiej z perspektywy ekonomii, filozofii i historii idei. Zasadniczą część książki stanowią trzy eseje nieżyjących już ekonomistów reprezentujących trzy pokolenia austriackiej szkoły ekonomii.

W tekście Karol Marks i koniec jego systemu z 1896 roku Eugen von Böhm-Bawerk analizuje sprzeczności w Marksowskim systemie ekonomicznym. Leszek Kołakowski tak komentował w Głównych nurtach marksizmu ten jeden z najważniejszych esejów w historii ekonomii:

Wedle Böhm-Bawerka Marks nie podał ani empirycznych, ani psychologicznych dowodów na rzecz tezy, iż wartość jest ukonstytuowana przez pracę. […] Po pierwsze, [Marks] bierze pod uwagę wyłącznie produkty pracy, podczas gdy produkty natury (m.in. Ziemia) są także wymieniane. […] Po wtóre, Marks abstrahuje zupełnie od wartości użytkowej, czego czynić nie wolno, skoro, jak sam eksponuje, wartość użytkowa jest warunkiem wymiennej. Po trzecie, Marks bezzasadnie zakłada, że gdy się pominie wartość użytkową, w towarze nie zostaje nic innego prócz skrystalizowanej pracy; w rzeczywistości jednak zostaje niejedno, […] dlaczego jedynie jedna z tych własności miałaby być podstawą wartości? w dodatku, wedle Böhm-Bawerka, kategoria wartości w sensie Marksa jest bezużyteczna poprzez to, że nie daje się ilościowo wymierzyć niezależnie od ceny, a z kolei jednym z powodów jej niemierzalności jest ten oto fakt, iż niepodobna, jakby Marks chciał, sprowadzić pracy złożonej do wielokrotności pracy prostej; prace są jakościowo rozmaite i nie dają się przedstawić w jednostkach czasu pracy. Powiedzenia, iż wartość [w sensie Marksa] rządzi stosunkami wymiany, niepodobna więc empirycznie ugruntować i nie wyjaśnia ono niczego w rzeczywistych procesach ekonomicznych.

Tekst Böhm-Bawerka to nie tylko wnikliwa analiza ekonomiczna, ale także arcydzieło sztuki polemicznej. Böhm-Bawerk próbuje interpretować Marksa i jego kolejne tezy w bardzo życzliwy sposób i prezentuje krok po kroku,choćby przy najlepszych dla Marksa założeniach, cały gmach Marksowskiej ekonomii i tak musi się zawalić. Jego argumenty nie tylko trafiają w sedno intelektualnie, lecz także olśniewają dowcipem, barwnością metafor i porównań.

Drugi tekst w książce to dzieło ucznia Böhm-Bawerka – Ludwiga von Misesa. W kolekcji dziewięciu wykładów z 1952 r. Zatytułowanych Marksizm zdemaskowany. Od iluzji do klęski Mises wskazuje, iż pomimo zdyskredytowania na polu ekonomicznym marksizm ciągle wraca i wpływa na kształtowanie polityki i życie społeczeństw. Dlatego również Mises próbuje przeanalizować i skrytykować marksizm na poziomie podstawowych założeń metafizycznych i historiozoficznych. Po przeglądzie błędów Marksowskiej teorii Mises jako odtrutkę pokazuje kilka wykładów, które w stanowczo plastikowy sposób tłumaczą, skąd naprawdę bierze się rozwój gospodarczy i jaka jest w nim rola przedsiębiorców i kapitalistów. Amerykański ekonomista Richard Ebeling tak podsumował wykłady Misesa:

Słuchaczom wykładów […] Mises przedstawił wnikliwą analizę fundamentalnych błędów i nieporozumień, na jakie można natrafić w Marksowskich teoriach materializmu dialektycznego i walki klas oraz historyczną analizę faktycznych korzyści płynących z rewolucji przemysłowej, która towarzyszyła powstaniu nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego. Wyjaśnił też funkcję oszczędności, inwestycji, a także systemu zysków i strat, stanowiących lokomotywę postępu gospodarczego i kulturowego, który pomógł w wyeliminowaniu ubóstwa trapiącego ludzkość poprzez większość jej dziejów.

Książkę zamyka esej ucznia Misesa – amerykańskiego ekonomisty, historyka i filozofa Murraya Rothbarda. W tekście Karol Marks – komunista jako religijny eschatolog z 1990 r. Rothbard analizuje idee Marksa w kontekście radykalnej myśli komunistycznej, której komponenty można znaleźć choćby w myśli średniowiecznego mistyka Joachima z Fiore, wśród ugrupowań taboryckich w trakcie wojen husyckich w Czechach czy w Niemczech w trakcie reformacji, gdzie w latach 30. XVI wieku urządzono miasto Münster podług komunistycznych wzorców. Co te historyczne epizody posiadają wspólnego z Marksem? We wstępie do Marksizmu. Krytyki Mateusz Machaj pisze:

Marksa i komunistów utopijnych łączył bowiem emocjonalny w swej istocie sentyment. Chociaż Marksowską próbę rzeczowej i naukowej analizy komunizmu od szalonych projektów komunizujących fantastów teoretycznie oddziela przepaść, to w praktyce Marks miał motywować się analogicznymi pobudkami, wynikającymi z głębokiej nienawiści do zastanego przezeń świata. Jeśli hipoteza Rothbarda jest prawdziwa, to tłumaczy ona, dlaczego wytknięte poprzez Böhm-Bawerka błędy w systemie Marksa zostały całkowicie zignorowane – gdyż ważniejsza od spójności logicznej jest Lennonowska nuta niosąca echa wymarzonej utopii, wywracającej świat człowieka do góry nogami: świat jest zły i skażony kapitalistyczną trucizną, a rynki dóbr i usług to najokropniejsze antropologiczne potwory.

O autorach

Eugen von Böhm-Bawerk (1851-1914) – austriacki ekonomista, który położył podwaliny pod rozwój teorii kapitału i stopy procentowej, a także przedstawił do dziś obowiązujący model wyceny dóbr konsumpcyjnych na rynku i przebieg procesu imputacji wartości do czynników produkowaniu. Na swym seminarium wychował dwóch wybitnych uczniów: Josepha Schumpetera i Ludwiga von Misesa. Poza pracą naukową zajmował się także służbą austriackiej monarchii – m.in. W latach 1900-1904 był ministrem finansów. W trakcie swej kadencji zasłynął jako obrońca standardu złota i jednostajnego budżetu. W latach 1984-2002 jego wizerunek widniał na austriackich stuszylingowych banknotach.

Ludwig von Mises (1881-1973) – urodzony we Lwowie austriacki ekonomista: twórca austriackiej teorii pieniądza i procesu koniunkturalnego; wskazał na niemożliwość racjonalnej dystrybucji zasobów w obliczu braku kalkulacji ekonomicznej; twórca współczesnej teorii przedsiębiorczości i konkurencji rozumianych jako aktywne procesy, a nie stany rynku; uporządkował całą ekonomię i jej metodologię w jeden spójny system nazwany prakseologią. W latach 30. Uciekł z Austrii do Szwajcarii a potem do Stanów Zjednoczonych w obawie przed hitlerowskimi prześladowaniami. Mises był konsekwentnym tradycyjnym liberałem: wrogiem interwencjonizmu i obrońcą wolnego rynku. Jego amerykańscy uczniowie doprowadzili w latach 70. XX wieku do odrodzenia tradycji austriackiej szkoły ekonomii.

Murray Rothbard (1926-1995) – amerykański ekonomista, historyk, filozof i działacz polityczny, twórca współczesnego libertarianizmu; uczeń Ludwiga von Misesa. Rothbard wzbogacił Misesowską ekonomię m.in. O rozbudowaną teorię produkcji, teorię dobrobytu i teorię monopolu. Rothbard znany jest także jako badacz historii gospodarki USA, zwłaszcza czasów wielkiego Kryzysu i związków bankowości z polityką. W ostatnich dekadach swojego życia zajął się typowo historią idei, a także promowaniem libertariańskiej filozofii politycznej w jej radykalnej, anarchokapitalistycznej wersji.